„Nos można wytrenować”. Rozmowa z autorkami książki „Ach, zapach!”

Podczas czytania „Ach, zapach!” nie mogłam oderwać nosa od książki – uwielbiam aromat papieru! Dzięki Wam wiem, że ma on nawet specjalne naukowe określenie, czyli biblichor.

Katarzyna: To był pierwszy zapach, o którym pomyślałyśmy, pracując nad książką. Chciałyśmy opowiedzieć nie o perfumach, tylko o potencjalne nosa i aromatach, które nas otaczają. Dlatego pierwszym miejscem, które odwiedziłyśmy podczas naszych zapachowych podróży była Austriacka Biblioteka Narodowa w Wiedniu.

W książkach zamknięte są bardzo specyficzne nuty, które dla wielu osób są przyjemne, dlatego aromat ten postanowiła przebadać dwójka badaczy - Matija Strlič i Cecilia Bembibre. Naukowcy grupie badawczej dali do wąchania książkę z początku XX wieku, którą znaleźli w jednym z brytyjskich antykwariatów. Uczestników badania zapytano o to, jakie zapachy na jej kartach wyczuwają. Wśród skojarzeń były aromaty zaskakujące – jak futro i skarpetki, ale dominowały te, które lubimy i dobrze nam się kojarzą. W tych ostatnich przeważały nuty czekolady, kawy i drewna. To tłumaczy, dlaczego zapach książek tak nam się podoba.

Katarzyna: Kluczowy w tym badaniu okazał się jednak aromat wanilii, który u wielu osób budzi pozytywne skojarzenia. Strlič i Bembibre stworzyli potem koło zapachowe, które ma ułatwić dobieranie określeń dla zapachów wyczuwanych w książkach. Ich projekt był pierwszym naukowym projektem starającym się zbadać coś tak ulotnego, jak zapachowe dziedzictwo Europy.

No właśnie, czy zapach może być zabytkiem albo dobrem kultury?

Katarzyna: W Europie są pierwsze próby stworzenia takiego katalogu. To jest super ciekawy pomysł, który został zainicjowany przez badania na temat książek, o których wspominałam. Projekt „Odeuropa” jest realizowany przez Unię Europejską i powstaje we współpracy wielu ośrodków badawczych. Na razie jest tworzony europejski katalog zapachów, które w jakiś charakterystyczny sposób oddają naturę miejsc, epok czy zjawisk kultury. Już niedługo zostanie uruchomiona biblioteka online z opisem tych aromatów.

Ale to nie jedyny ciekawy projekt z tego obszaru. W Muzeum Ulm widziałam wystawę, która kojarzyła zapachy z dziełami sztuki. Za pomocą renesansowych czy średniowiecznych prac pokazano jak tamte czasy mogły pachnieć. Na przykład na XVI-wiecznym obrazie Martina Schaffnera widniał możny wystrojony w futrzany kołnierz i czapę, który w ręku trzymał pomander, czyli ozdobę z intensywnie pachnącymi wonnościami, które miały chronić przed dżumą.

Anna: Niektóre z zapachów charakterystyczne dla historii Europy, jej kultury i życia codziennego, znikają. Mój ulubiony przykład to woń angielskiego albo irlandzkiego pubu. Takie miejsca przesiąknięte były mieszanką aromatu piwa i dymu papierosowego. Dzisiaj, na skutek zakazu palenia, zmienił się ich profil zapachowy. To oczywiście dyskusyjne, czy będziemy za tym zapachem tęsknić, ale przez długi czas był on obecny w niemal każdym brytyjskim i irlandzkim miasteczku. I być może następne pokolenia nie poznają już zapachu książek, antykwariatów czy bibliotek. A wszystko przez postępującą cyfryzację.

W książce zrobiłyście zapachową mapę Amsterdamu. Obydwie mieszkacie i pracujecie w Warszawie. Czym pachnie dla Was stolica?

Katarzyna: To są bardzo subiektywne odpowiedzi. Codzienne obcowanie z zapachami miejsc jest bardzo indywidualne, zależy od nastroju, pogody czy pory roku. Po doświadczeniach związanych z pisaniem tej książki bardzo wyczuliłam się na zapachy i ta zapachowa mapa Warszawy zmienia się dla mnie z każdym spacerem. Mieszkam w centrum, więc moja zapachowa mapa to kawiarnie, ale często też remontowane budynki, spaliny czy charakterystyczna woń Dworca Centralnego, którą poznałabym o każdej porze dnia i nocy. Mam wrażenie, że największą subkulturą zapachową każdego miasta jest metro. Tam się wszystko łączy. Metro warszawskie, berlińskie czy budapesztańskie pachną zupełnie inaczej.

Anna: W książce piszemy o tym, że są miasta, które kojarzą nam się z konkretnymi zapachami – na przykład Sewilla to kwitnące drzewa pomarańczy, a Berlin to lipy.
Poznanie zapachów całego miasta może być wyzwaniem, dlatego radzimy naszym czytelnikom, aby świadomie zacząć poznawać zapachy w swoim sąsiedztwie i okolicy. Na przykład sprawdzić, jak pachnie nasza droga do sklepu, pracy czy szkoły. Mieszkam na Pradze Południe i regularnie biegami po Parku Skaryszewskim, moja trasa biegnie obok fabryki Wedla. Gdy wiatr wieje z odpowiedniej strony wpadam w czekoladowy powiew i czuję jak ta czekolada za mną goni!

Zupa pomidorowa z rabarbarem – to określenie znalazłam w Waszej książce. Wcale nie dotyczy ono dania kulinarnego, a kawy. Skąd się biorą takie określenia w zapachowym języku? Czy ma on jakieś zasady?

Katarzyna: Z jednej strony mówienie o zapachach to duże wyzwanie. Zapachy jako jedyne bodźce zmysłowe najpierw poruszają nasze emocje i aktywują wspomnienia, a dopiero potem mogę być świadomie identyfikowane. Często w ogóle ich sobie nie uświadamiamy. I pozostają nienazwane. Dlatego język zapachowy jest paradoksalnie dość ubogi, wiele określeń takich jak nuty czy kompozycje zapożycza z muzyki. Z drugiej strony, wszystkie osoby zajmujące się zapachami, z którymi rozmawiałyśmy, miały dla nas radę: Mówcie z serca i miejcie swoje skojarzenia! Zapachy są subiektywne, czujemy je na co dzień, warto więc sięgać po określenia, które po prostu przychodzą nam do głowy, bez obaw, że powiemy coś nie tak. Trudno ocenić, czy ktoś w kawie czuje zupę pomidorową z rabarbarem, bo to jest indywidualne skojarzenie i nie ma żadnych form jego oceny.

Czy ktoś już kiedyś próbował stworzyć zapachowy język?

Katarzyna: Próbą połączenia określeń artystycznych z zapachowymi jest język stworzony przez Sissel Tolaas, artystkę i aktywistkę zapachową. Od lat tworzy ona w Berlinie archiwum zapachów. Dokądkolwiek nie pojedzie, pobiera stamtąd za pomocą metody headspace próbki powietrza, na przykład znad studzienki kanalizacyjnej w Warszawie. Zassany zapach wysyłany jest do laboratorium koncernu zapachowego IFF w Nowym Jorku, gdzie analizują jego skład. Sissel dostaje wzór takiego zapachu, a próbkę powietrza zamyka w puszce, która ląduje w jej archiwum. W jej kolekcji są już tysiące aromatów.

Czy wąchania można się nauczyć?

Anna: Bardzo często jesteśmy pytane o to, czy mamy jakiś wyjątkowy zmysł węchu. Więc nie, nie mamy. To, co pewnie różni nas od osób, które są na początku drogi eksploracji zapachów, to po prostu świadomość tego, że zapachy są wokół nas. Pierwszy i najważniejszy krok, to uświadomienie sobie tego, że „mamy nosy”, a większość osób tego nie wie. Skupienie się na zapachach i zrozumienie, że w zasadzie wszystko, co jest dookoła nas, pachnie, to podstawa. Ale nos też można wytrenować. Jak? Po prostu trzeba wąchać.

Katarzyna: To brzmi banalnie, ale to jest naprawdę proste, tylko wymaga czasu. Trzeba próbować rozpoznawać zapachy, na przykład wąchać różne kawy i starać się nazywać wyczuwane niuanse – zupełnie jak sommelierzy wąchają wina. To samo można robić z przyprawami. My akurat uczyłyśmy się na miodach, których aromaty są bardzo subtelne i bardzo mało zróżnicowane, więc to była wysoko ustawiona poprzeczka.

Jedną z moich ulubionych opowieści z książki jest historia Corrine, która w średnim wieku postanowiła zmienić zawodową karierę i przez rok uczyła się, żeby zdać do renomowanej szkoły perfumiarskiej w Grasse we Francji. Ćwiczyła, zapamiętując zapachy, aż w końcu wytrenowała nos. Nasze komórki nerwowe w nosie się regenerują, a pamięć zapachowa jest bardzo plastyczna. To trochę inaczej niż w przypadku osób, które się rodzą się ze wspaniałym słuchem – w tym przypadku to jest dar. Nos jest dużo bardziej podatny na ćwiczenie i rozwijanie zapachowej pamięci. Większość z nas, gdy zaczyna wąchać, czuje różnice zapachów, tylko trudno nam dobrać do tego odpowiednie etykietki. A to jest coś, co można wyćwiczyć.

Anna: Dobrymi obiektami do trenowania nosa są róże, których zapach wydaje się oklepany i z lamusa. Ale gdy zaczniemy wąchać poszczególne odmiany, okaże się, że te pachnące mają naprawdę zróżnicowane aromaty. Gdy określamy ich woń, do charakterystycznej różanej nuty warto spróbować znaleźć jeszcze drugie określenie, bo są róże, które mają akcenty cytrusowe, miodowe albo korzenne.

Pisząc książkę sporo się nawąchałyście. Czy jakieś zapachy są teraz szczególnie modne?

Katarzyna: Nasi rozmówcy, którzy zajmują się perfumami, podkreślali modę na oud – jeden z ciepłych, egzotycznych i bardzo drogich składników perfum. Często pojawia się teraz w kompozycjach zapachowych. Przy okazji rodzi się pytanie, czy ten składnik rzeczywiście w perfumach jest i w jakich ilościach. I na ile to ma znaczenie, co faktycznie jest w wonnych kompozycjach tworzonych przez perfumiarskie „nosy”. Bo perfumy sprzedają też historię i opowieści o wyrażeniu zmysłowym, które poprawia nam nastrój, które działa na nas kojąco czy energetyzująco. Czasem ta opowieść jest dużo ważniejsza niż to, z czego te perfumy faktycznie się składają.

Wszystko teraz pachnie – od płynu do podłóg po pastę do zębów, swoje zapachy mają sklepy i hotele. Czy nasz świat nie jest trochę przeperfumowany?

Katarzyna: Bardzo często mówi się o zanieczyszczeniu hałasem czy zanieczyszczeniu wizualnym. Równie negatywnie mogą na nas wpływać bodźce zapachowe, które często odbieramy podświadomie. Dlatego wyczulenie na zapachy pozwala nam lepiej kontrolować sytuację i na przykład unikać takich negatywnych stymulacji. Zanieczyszczenie zapachem zaczyna być tematem dyskusji, również w mediach mainstreamowych czy wśród wielkich potentatów perfumiarskich i nie tylko w kategoriach smogu. Chodzi też o „zapachową kakofonię” czyli nadmiar zapachowych bodźców: perfumowanie miejsc, ubrań, wszelkich możliwych środków czystości.

Anna: Po napisaniu tej książki zaczęły mi przeszkadzać zapachy w niektórych hotelach. Często jest tak, że miejsca typu – hotele, sklepy, poczekalnie, recepcje - mają swój charakterystyczny zapach, który jest wszędzie rozpylany. Niestety bywa tak, że ta woń okazuje się bardzo agresywna, chemiczna i dosłownie może ona przyduszać.

Czy takie sztucznie wytworzone zapachy mogą być niebezpieczne?

Anna: Opisujemy jeden z takich przypadków w książce. Siarczek dimetylu, to zapach który dominuje na otwartej wodzie. Produkują go głównie wodorosty i plankton. Podobny zapach wytwarzają też pływające na morzu wyspy śmieci. Dla ptaków zapach siarczku dimetylu oznacza pożywienie, bo tam gdzie jest plankton są też ryby. W jego kierunku potrafią lecieć bardzo długie dystanse. Niestety na miejscu mogą znaleźć tyko śmieci, a nie jedzenie, czyli czeka je śmierć.

Wasza książka to również wywiady z osobami w różny sposób związanymi z tematem zapachów. Który rozmówca zaskoczył Was najbardziej?

Katarzyna: Mnie zaskoczyło to, że większość z tych osób miała w swoim życiu moment zwrotny, który zainspirował ich do zajęcia się zapachami. Łączy je nie tylko pasja zapachowa, ale też próba innego spojrzenia na otaczający nas świat. Takimi bohaterami są Rosemarie, która zdecydowała się w wysokich Alpach założyć ogród ziołowy i zainspirowała powstanie ziołowej wioski, Ernesto, który zajmował się sztuką i teatrem, ale postanowił poświęcić się zapachom po traumatycznym doświadczeniu z utratą węchu, czy Christophe który dla zapachów rzucił karierę inżyniera. Wszyscy oni w zapachach dostrzegli potencjał znalezienia innego klucza do życia.

Bardzo ciekawe było też spotkanie z Aleksandrem Lauberem, który stworzył markę WienerBlut. Na początku wydawał się niechętny, nie odpowiadał na nasze e-maile. Gdy w końcu zgodził się na wywiad, zaczął przesyłać nam print screeny map z Google'a ze strzałkami, które wskazywały miejsce spotkania. Pierwszy raz ktoś zamiast pełnego adresu, wysyłał nam zrzuty ekranu. Stawiłyśmy się we wskazanym miejscu i wtedy okazało się, dlaczego Aleksander wybrał akurat ten punkt na mapie. Wszystko było bardzo przemyślane, gdyż spotkaliśmy się przy kratce wentylacyjnej Burgtheater, ukrytej obok wielkiego klombu. Tuż obok teatru jest park miejski Volkspark. Zapach kwitnących kwiatów, pod koniec XIX wieku zapewne bzów hortensji, dostawał się właśnie tą kratką wentylacyjną do wnętrza teatru. W trakcie spotkania z Aleksandrem było wiele serdeczności i gotowości do dzielenia się doświadczeniem i historią.

Katarzyna: Ta życzliwość i gotowość do spotkań wynika też z faktu, że od stosunkowo niedawna wiemy, jaki potencjał ma nasz węch. Te odkrycia to końcówka XX wieku, 1991 roku. A w ostatniej dekadzie odkryliśmy, że ludzki nos może wyczuć miliony a nie tysiące woni. Ludzie, którzy zajmują się tym tematem, którzy są blisko jego korzeni, tworzą niszowe kompozycje, zajmują się destylacją olejków eterycznych czy hodowlą wonnych roślin, oni rozumieją jak ważne jest to, żebyśmy lepiej zrozumieli ten potencjał, żeby to była powszechna wiedza. Gdy wspominałyśmy naszym rozmówcom, że piszemy książkę o zapachach, ta idea była warta dla nich tego, by poświęcić nam swój czas.

Rozmawiała Magda Burkiewicz

O autorkach:

Katarzyna Białousz — redaktorka, kuratorka producentka projektów kulturalnych i społecznych. Prowadzi blog scenterly.com. Przez wiele lat pracowała w Goethe-Institut w Polsce, współpracowała m.in. z Ambasadą Niemiec w Warszawie, Kancelarią Prezydenta RP oraz biznesem. W 2013 roku z zainicjowała pierwszą w Polsce wystawę poświęconą zmysłowi węchu i perfumom „Zapach — niewidzialny kod”, która powstała we współpracy Goethe-Institut z Centrum Nauki Kopernik i Instytutem Francuskim. Obecnie zajmuje się projektami edukacyjnymi i biznesowymi.