„Przeżyć życie w sposób nienudny”. O pracy i życiu Janusza Stannego i Teresy Wilbik opowiada córka ilustratorów

Twoja książka to nie jest typowa biografia. To trochę portret Warszawy, czasów II wojny światowej, PRL-u oraz stołecznej ASP. Dlaczego zdecydowałaś się na taką formę opowieści?

Nie jest to typowa biografia, ponieważ moi rodzice nie byli typowymi osobami, zwłaszcza tata. Uważam, że biografia artystów powinna być równie interesująca, jak ich sztuka. Dlatego też zdecydowałam się umieścić historię rodziny w szerszym kontekście. To daje głębszy obraz tego, dlaczego twórca tworzy w taki, a nie inny sposób. Poza tym wszyscy jesteśmy osadzeni w jakichś czasach, prawda? Jeżeli byśmy żyli w innej epoce, to zupełnie inaczej wyglądałaby nasza praca.

Co najbardziej ukształtowało Twoich rodziców – rodzina, wojna, czasy PRL, akademia?

Na pewno wszystko po trochu. Tata był bardzo mocno ukształtowany przez trzech profesorów. Stanisław Czajkowski to jego pierwszy profesor na Wydziale Malarstwa. Pejzaże, które czasami  w taty ilustracjach się pojawiają, czy w ogóle jego twórczość pozailustracyjna, jak obrazy malowane w czasie wakacji, to efekt ogromnego wpływu Czajkowskiego.
Drugą postacią, która odcisnęła silne piętno na jego twórczości, był profesor Henryk Tomaszewski, u którego tata robił dyplom. To była jego wymarzona pracownia, nauczyła go skrótu myślowego i posługiwania się symbolem. Oraz tego, że każda praca powinna mieć fundament intelektualny, a nie tylko intuicyjny. Trzecia ważna dla taty osoba, to profesor Jan Marcin Szancer. Przez lata był zarówno jego asystentem w wydawnictwie Ruchu, jak i w pracowni ilustracji na Akademii Sztuk Pięknych.

W tym gronie nie ma żadnej kobiety.

To jest też dość znamienne, bo obszar związany z projektowaniem, nawet teraz, choć powoli to się zmienia, jest jednak mocno męski. Zresztą w książce, we fragmencie, w którym opisuję lata 80. i pracę taty na Wydziale Grafiki, mamy fotografię przedstawiającą ówczesną Radę Wydziału. To byli właściwie sami mężczyźni. Były może dwie panie profesor i panie z dziekanatu, bez których ten wydział by nie istniał. No i do tego oczywiście jeszcze panie asystentki, które nie wiedzieć czemu rzadko kiedy awansowały w tamtych czasach na wyższe stopnie naukowe. Zresztą teraz trochę też tak jest. A przecież na akademię w większości dostają się kobiety, a później w miarę upływu czasu i tytułów naukowych jest jednak więcej mężczyzn. Ale to się na szczęście zmienia.

Twój tata miał szczęście - od zawsze wiedział, kim chce być. Od dziecka rysował i praktycznie nie przestawał tworzyć do końca. A jak było z mamą?

Mama bardzo chciała być aktorką, choć to były raczej marzenia małej dziewczynki. Ona też kocha zwierzęta, więc myślała również o weterynarii. Natomiast finalnie zdecydowała się pójść do liceum plastycznego w Łazienkach. Wydaje mi się, że to już ją zaczęło kształtować i pokazało kierunek, w którym chce iść. Zaprzyjaźniła się wtedy z koleżankami, które wówczas były na pierwszych latach Wydziału Malarstwa. I trochę na tej towarzyskiej fali wsiąkała w akademię. Mama nadal jest zadowolona z zawodu, który wybrała i który zajmował dużą część jej życia. Do dziś maluje.

Natomiast mama siłą rzeczy u boku takiego męża była poważniejszą osobą, bo ktoś musiał to wszystko spinać. Dziecięcą wrażliwość realizowała w ilustracjach. To, co artysta tworzy, i jak tworzy, mówi bardzo dużo o jego osobowości i wnętrzu. Oczywiście bycie zgodnym z tekstem literackim jest ważne, ale to spojrzenie na osobowość poprzez prace, które rodzice robili, widać w ich ilustracjach.

Pojawiłaś się w życiu rodziców, gdy byli już dojrzałymi twórcami. Czy to, że zajmowali się ilustracją dziecięcą pomogło im Cię lepiej rozumieć?

Myślę, że dzięki temu, że rodzice byli osobami wrażliwymi i zanurzonymi w twórczości dla dzieci, potrafili dobrze mnie rozumieć, ale z drugiej strony nie pamiętam takich sytuacji, żebym czuła się dzieckiem. Traktowali mnie po prostu jak niezależną osobę, człowieka, który na danym etapie rozwoju ma trochę inne zainteresowania niż oni. Ale muszę przyznać, że rysunek, malarstwo czy robienie kopii renesansowych dzieł towarzyszyło mi od najmłodszych lat. Rodzice rozkładali przede mną przywiezione z zagranicznych wyjazdów albumy, dostawałam dobry blok rysunkowy, świetne ołóweczki i zachęcali mnie do zabawy i ćwiczenia oka. Bardzo to lubiłam. I do dziś tak jest. 

Rodzice nie zniechęcali Cię do tego zawodu?

Mama trochę próbowała. Powiedziała, żebym dobrze się zastanowiła, bo jak pójdę na akademię, to będę potem permanentnie dźwigała jakieś toboły albo teczki. I początkowo tak było. Chodziłam na zajęcia z wielkim warsztatem, zwłaszcza w liceum plastycznym, bo tam pracy manualnej było bardzo dużo. Na akademii było podobnie, ale to jest wpisane w przyjemność tej pracy i na pewno mnie to nie zniechęciło.

Podobno pojawiłaś się na ilustracjach rodziców kilka lat przed narodzinami.

Myślę, że to był taki projekt mnie, może nieuświadomiony do końca. Z drugiej strony, każdy twórca trochę siebie przedstawia na swoich ilustracjach, więc siłą rzeczy rodzice umieszczali na nich jakieś swoje wymyślone dziecko. Ale trzeba przyznać, że na niektórych pracach bardzo przypominam siebie z okresu wczesnej młodości i dzieciństwa.

Twój tata mówił, że trzeba życie przeżyć w sposób nienudny. Czytając tę książkę miałam wrażenie, że wy wszyscy się świetnie bawiliście ze sobą.

Jeśli jest się samemu ciekawym człowiekiem, ciekawym samego siebie, to siłą rzeczy nie można tego życia nudno przeżyć. Nie pamiętam, żebyśmy się  kiedykolwiek w ogóle nudzili. To jest mi kompletnie obce pojęcie. Życie płynęło i nadal płynie mi w bardzo urozmaicony sposób, że aż ciężko jest znaleźć moment dla siebie, pusty przebieg. Czasami zazdroszczę ludziom, którzy wyjeżdżają na wakacje i czerpią radość z pustki, której też sama przez chwilę potrzebuję.

Jednym ze sposobów na brak nudy była dla Janusza Stannego praca na akademii.

Uczelnia była dla taty zawsze bardzo ważna. Dla mamy w czasie studiów, a później tylko w tym obszarze, kiedy tata przynosił akademię do domu w opowieściach i anegdotach. Pamiętam takie czasy, kiedy tata  umawiał się często ze studentami po zajęciach na kawę lub dodatkowe rozmowy. Zresztą oni sami zapraszali go na różne imprezy. Był z nimi mocno związany, nie tylko w obszarze dydaktyki, ale też życia prywatnego. Z częścią absolwentów miał kontakt przez długie lata, jednym z nich był nieżyjący już Zygmunt Januszewski, który po tacie przejął pracownię ilustracji na Wydziale Grafiki. W gronie takich studentów jest też Dorota Kołodyńska, obecnie profesor na Wydziale Scenografii. Kiedyś zaprosiła mnie na spektakl do Teatru Polskiego. Uprzedziła, że tworząc scenografię czerpała z tego, czego nauczyła się w pracowni prof. Janusza Stannego. I rzeczywiście były tam reminiscencje jego prac. To pomogło mi dostrzec, jak pracownia ilustracji mojego taty odcisnęła pozytywne piętno na jej absolwentach.

Natomiast student pracowity, który włożył dużo czasu i zaangażowania, ale niekoniecznie mu coś wyszło, dostawał rzetelną korektę, żeby go wyprowadzić z mozolnej pracy, która nie zawsze przynosi efekty. W 2004 roku, gdy tata objął pracownię ilustracji na Akademii w Łodzi, zostałam jego asystentką. To były już  inne czasy, studenci taty mogliby być jego wnukami. Widać było, że ta różnica pokoleń wprowadza inną jakość w relacjach. Studenci mniej czytali albo wybierali inne lektury, i przez to nie potrafił się z nimi dogadywać.

Janusz Stanny odnalazłby się na dzisiejszej akademii?

Byłoby mu ciężko, bo jednak pokolenia mają to do siebie, że się zmieniają, niekoniecznie na gorsze, są po prostu inne. Może lepiej funkcjonowałby na bardziej klasycznych kierunkach, na przykład na Wydziale Konserwacji? Sztuka współczesna bardzo mocno w tej chwili stawia na koncepcję i pewien pomysł, często na szok i emocje. A tata jednak bardzo mocno cenił warsztat i nie do końca się odnajdywał w tym, jak sztuka wyglądała po dwutysięcznym roku. Był klasykiem od początku do końca i pewnie dlatego ja też trochę nim jestem.

Janusz Stanny w jednym z wywiadów powiedział, że stara się nie rzucać w domu zbyt długiego cienia. A czy w życiu zawodowym ten cień był odczuwalny dla Twojej mamy?

Nie można nie rzucać cienia, gdy jest się profesorem. Tu nawet nie chodzi o tytuł, tylko o osobowość. Tata był ekstrawertyczny, dlatego można odnieść wrażenie, że po prostu bardziej dominował. Z drugiej strony, nie byłby sobą, gdyby nie było obok mojej mamy. To ona pozwoliła mu na rzucanie cienia. Sama jest osobą bardzo mocno związaną z ilustracją książkową i ze sztuką. Rodzice godzinami potrafili rozmawiać o swoich pracach, aczkolwiek raczej było tak, że to tata robił korektę mamie, a nie na odwrót. W tym akurat nie było równowagi. Być może wynikało to z dawnej  relacji profesor-studentka, która wyrosła na gruncie Wydziału Grafiki? Tata był asystentem u profesora Szancera, a mama jego studentką, tak się poznali.
Gdy dorosłam i skończyłam akademię, zaczęłam być przeciwwagą dla osobowości taty. Często z nim rozmawiałam o sztuce i robiłam mu korekty. Pytał mnie o opinię na temat swoich rysunków satyrycznych, już nie z perspektywy dziecka, a osoby pracującej na akademii. Myślę, że dzięki naszej relacji nie mam żadnych oporów w kontaktach z kadrą profesorską. Uważam, że każdy profesor jest po pierwsze człowiekiem i należy go traktować normalnie, jeżeli się z nim nie zgadzamy, to trzeba mu to powiedzieć.

Teresa Wilbik (ur. 1938 r.) studiowała w warszawskiej ASP na Wydziale Malarstwa w pracowni Eugeniusza Eibischa oraz na Wydziale Grafiki w pracowni ilustracji Jana Marcina Szancera. Ilustratorka, autorka opracowań graficznych książek oraz czasopism dla dzieci i młodzieży. Zilustrowała m.in. takie tytuły jak “Córka Smoka. Chińskie opowiadania fantastyczne”, „Słoń Trąbalski” czy „Joachim Lis – detektyw dyplomowany”.

Janusz Stanny (1932 – 2014) ukończył Wydział Grafiki na ASP w Warszawie. W latach 1986 – 2005 profesor macierzystej uczelni. Zajmował się ilustracją, plakatem, karykaturą, filmem animowanym, pisał wiersze, opowiadania i bajki. Jego prace zilustrowały m.in. „Pana Tadeusza”, „Don Kichota”, „Bajki La Fontaine'a” czy „Biblię”.