Nie przegap: Wystawa „System wczesnego ostrzegania” w Pałacu Czapskich ASP w Warszawie

Kuratorką ekspozycji jest Diana Lelonek, artystka wizualna, po raz pierwszy występująca w tej roli, we współpracy z Joanną Kanią. Inicjatorem i organizatorem wystawy jest Fundacja Rajmunda Ziemskiego – Ziemski Art, która od 2023 r. zajmuje się twórczym zarządzaniem spuścizną Rajmunda Ziemskiego. Wystawa potrwa do 26 maja.

Punktem wyjścia wystawy „System Wczesnego Ostrzegania” są obrazy artysty z dwóch cyklów – „Ptaki” i „Oczy”, w których Ziemski uwrażliwia odbiorców na kwestie ekologii, sytuacji i odpowiedzialności człowieka wobec innych gatunków i całego istnienia. „Ptaki” Rajmunda Ziemskiego powstawały w latach 1956-59, kiedy Ziemski był dwudziestokilkuletnim absolwentem ASP. To krótki, lecz wyrazisty etap w jego twórczości. Cykl, obejmujący prace na papierze i obrazy olejne, przedstawia na początku realistyczne wizerunki ptaków, by ewoluować w kierunku ludzko-ptasich istot. „Pejzaże” z lat 1967-69 są z kolei pracami dojrzałego malarza, mającego za sobą dekadę aktywnego udziału w życiu artystycznym. Ich charakterystycznym elementem są wpatrujące się w odbiorcę niepokojące oczy. 

„Zarówno cykl Ptaki, jak i Oczy daje nam możliwość bezpośredniego spotkania z ludzko-nieludzkimi hybrydami. Zanurzone w toksycznych substancjach i odpadach oczy wpatrują się w widza. W obrazach tych czuć bliskość do Mortonowskiej „lepkości” i toksyczności krajobrazu antropocenu. O skażeniu nuklearnym wspominał też wielokrotnie sam Ziemski. Pejzaże jego autorstwa są jak najdalsze od przedstawiania wizji łagodnej, wyidealizowanej przyrody. Wręcz przeciwnie - konfrontują nas z widokiem skażonego, toksycznego krajobrazu, w którym wszystkie istoty - zarówno te ludzkie jak i nie-ludzkie - uczą się funkcjonować, próbują przetrwać lub wspólnie stają w obliczu wymierania. W czasach polikryzysów, w obliczu katastrofy klimatycznej i widma wojny obrazy Rajmunda Ziemskiego są niezwykle aktualne” – komentuje swój wybór Diana Lelonek, kuratorka wystawy „System wczesnego ostrzegania”.

System wczesnego ostrzegania

Nazwa wystawy „System wczesnego ostrzegania” bierze się z funkcji, jaką w kopalniach XX wieku pełniła klatka z kanarkiem. Stanowiła ona „żywy” czujnik, który ostrzegał górników przed niebezpieczeństwem wybuchu. Kanarki są bardzo wrażliwe na gazy, szczególnie toksycznego tlenku węgla. Ptak bardzo szybko odczuwa jego obecność, w widoczny sposób zmienia się jego zachowanie – traci przytomność i przestaje śpiewać, co dawało górnikom sygnał do ewakuacji. W kopalniach od 1986 roku używa się już elektronicznych czujników, mimo to przetrwał idiom „Canary in the coal mine”. Jest on używany jako określenie wrażliwej osoby, która z wyprzedzeniem wychwytuje zmiany i ostrzega przed zbliżającą się katastrofą. Czy podobną rolę pełnią artyści? Czy intuicja artystek i artystów może być również traktowana jako system wczesnego ostrzegania? Czy poprzez swoją twórczość i zaangażowanie są w stanie zasygnalizować zbliżające się niebezpieczeństwo? Pytania te stawia kuratorka wystawy „System wczesnego ostrzegania”, Diana Lelonek.

Rajmund Ziemski uważa, że rolą artystów jest właśnie ostrzeganie. Sam o swoich płótnach mówił jak o ostrzegawczych komunikatach: Współczesna cywilizacja zafundowała nam tyle gróźb, z groźbą atomowej zagłady na czele, że sądzę, iż podstawowym zadaniem artystów w tej chwili jest: ostrzegać.  I to właśnie chcę robić. Moje obrazy nie mówią o urokach świata, a przestrzegają przed najgorszym, przed obłędem, przed dehumanizacją. Moje intencje są jasne. Obawa wynikająca z troski i miłości to zupełnie coś innego niż przerażenie. Artysta odnosił się wtedy do bezpośredniego zagrożenia, jakim w latach 60-tych była wojna atomowa czy pierwsza morska katastrofa ekologiczna, mająca miejsce w marcu 1967 u brzegów Europy. Oba zdarzenia – konflikt atomowy i zatrucie środowiska przez człowieka są niepokojąco obecne także współcześnie.

Wystawa „System wczesnego ostrzegania” koncentruje się na temacie współistnienia ludzi i ptaków. Ptaki są współmieszkańcami miast, współdzielą przestrzeń miejską razem z ludźmi. Są jednocześnie ofiarami działalności człowieka – wiele gatunków znika z naszego krajobrazu, ich populacja maleje. Z drugiej strony, ptaki świetnie przystosowują się do trudnych warunków życia, „są mistrzami adaptacji do toksycznych warunków” i podejmują różne strategie przetrwania oraz przystosowania się do trudnej rzeczywistości.  Ten właśnie temat podejmują projekty Anny Siekierskiej, Małgorzaty Gurowskiej i Agaty Szydłowskiej, które zobaczymy na wystawie przygotowanej przez Lelonek. Matthias Garff konstruuje wielkoformatowe ptaki przy użyciu odpadów i złomu – jego prace doskonale nawiązują do ptasich wizerunków na obrazach Ziemskiego.

Ludzie, podobnie jak ptaki, także szukają możliwości przetrwania, korzystając przy tym z tych samych ścieżek migracji co ptaki. Przy czym ptaki, w przeciwieństwie do ludzi, mogą bez problemu przelecieć nad granicami państw narodowych. Odpowiednikiem kolców na gołębie, których celem jest odganianie niechcianych ptaków, są kolce na niechcianych ludzi – te, które wieńczą bariery na granicach państw lub te, które umieszczane są na przystankach autobusowych, do czego nawiązują obiekty Małgorzaty Gurowskiej i Agaty Szydłowskiej. Te wspólne wielowarstwowe uwikłania ciał ludzkich i nie-ludzkich widoczne są również w pracy wideo Weroniki Zalewskiej – opisuje prace Diana Lelonek.

Być może bliższe i uważniejsze przyjrzenie się ptakom może pomóc również nam, ludziom w porę zauważyć zbliżające się zagrożenia. Temat kryzysu klimatycznego i wyzwań, jakie stoją przed ludzkością podejmuje wprost projekt Bartka Zalewskiego. Joanna Rajkowska natomiast w przejmującym cyklu  kolaży poświęconym Gazie opowiada nam o tym, jak ludobójstwo idzie w parze z ekobójstwem.

Wystawa „System wczesnego ostrzegania” organizowana w ASP Warszawa jest kolejnym projektem podejmującym temat dorobku artystycznego Rajmunda Ziemskiego w 2024 roku. 

Od 12 kwietnia do 8 września br. w Centrum Sztuki Współczesnej Elektrownia w Radomiu będzie można oglądać wystawę „Rajmund Ziemski. Znak i Kolor”, a od 7 czerwca do 25 sierpnia br. do Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu zostanie przeniesiona wystawa „System wczesnego ostrzegania”. 

„Radom i Warszawa nie są przypadkowymi lokacjami. Rajmund Ziemski był mocno z nimi związany. Radom to miasto, w którym artysta urodził się i spędził dzieciństwo, natomiast w Warszawie tworzył przez całe swoje dorosłe życie. Blisko 50 lat związany był z tutejszą ASP: najpierw jako student a potem jako pedagog. Był niezwykle zaangażowanym w pracę dydaktyczną profesorem, cenionym i szanowanym przez studentów. Realizacja wystawy umożliwia symboliczny powrót Rajmunda Ziemskiego do Akademii, z przesłaniem dla młodych artystów o niezwykle odpowiedzialnej roli artysty malarza we współczesnym świecie. To kolejny krok do przywrócenia tego wybitnego twórcy do obiegu polskiej i międzynarodowej sztuki” – mówi Katarzyna Ziemska z Fundacji Rajmunda Ziemskiego, Ziemski Art.

Wystawie „System wczesnego ostrzegania” towarzyszyć będą liczne wydarzenia, które pozwolą przybliżyć sylwetkę Ziemskiego i założenia wystawy: wernisaż i finisaż, spacery kuratorskie, spotkania w warszawskiej pracowni artysty, wpisanej na listę Warszawskich Historycznych Pracowni Artystycznych. Głównym punktem będzie debata, podczas której zaproszeni goście odpowiedzą na pytanie „Czy intuicja artystek/artystów może być systemem wczesnego ostrzegania?” (24 maja 2024, ASP Warszawa). 

Katalog zostanie wydany w jęz. polskim i angielskim z tekstami Diany Lelonek, Joanny Kani, Jakuba Gawkowskiego, Stanisława Łubieńskiego i Piotra Sarzyńskiego. W publikacji znajdzie się również zapis debaty.

Organizatorami wystawy są Fundacja Rajmunda Ziemskiego – Ziemski Art i ASP w Warszawie.